ग्रामीण भागात महिलांचे आर्थिक सबलीकरण करण्यासाठी बचत गट (Self Help Group – SHG) ही संकल्पना मोठ्या प्रमाणावर राबवली जाते. प्रत्येक सदस्याने ठराविक रक्कम जमा करून छोट्या-छोट्या बचतीतून मोठा निधी उभारणे आणि त्या निधीतून गटातील सदस्यांना कर्ज देऊन त्यांची गरज भागवणे हा यामागचा मुख्य उद्देश असतो. पण गट योग्य पद्धतीने चालावा यासाठी काही ठराविक नियम पाळणे आवश्यक आहे.
बचत गटाचे महत्वाचे नियम
1. सदस्य संख्या व नोंदणी
- साधारणपणे 10 ते 20 सदस्य असावेत.
- सर्व सदस्य एकाच गावातील अथवा परिसरातील असणे सोयीस्कर ठरते.
- गटाची नोंदणी स्थानिक पंचायत, जिल्हा परिषद किंवा संबंधित विभागाकडे करणे आवश्यक आहे.
2. बचत रक्कम
- प्रत्येक सदस्याने दर आठवड्याला किंवा महिन्याला ठरलेली बचत जमा करावी.
- ही रक्कम गटाच्या खात्यात जमा केली जाते.
- कोणत्याही परिस्थितीत बचत थकवू नये.
3. सभा व हजेरी
- गटाची नियमित सभा आठवड्यातून एकदा किंवा महिन्यातून एकदा घ्यावी.
- सर्व सदस्यांनी सभेला हजेरी लावणे बंधनकारक आहे.
- सभेत घेतलेले निर्णय नोंदवहीत लिहून ठेवणे आवश्यक आहे.
4. कर्ज देणे व परतफेड
- गटातील जमा निधीतूनच सदस्यांना कर्ज दिले जाते.
- कर्जावर ठराविक व्याज आकारले जाते.
- परतफेड वेळेवर करणे बंधनकारक आहे, अन्यथा दंड आकारला जातो.
5. बँक खाते व हिशोब
- गटाच्या नावाने बँकेत खाते उघडणे आवश्यक आहे.
- सर्व बचत, कर्ज व्यवहार आणि व्याज याची नोंद पारदर्शक पद्धतीने ठेवली जाते.
- नोंदवही व्यवस्थित भरली पाहिजे.
6. निवडणूक व पदाधिकारी
- गटातील अध्यक्ष, सचिव व कोषाध्यक्ष निवडून द्यावे.
- हे पदाधिकारी गटाचे सर्व व्यवहार आणि हिशोब पाहतात.
- प्रत्येक 2 किंवा 3 वर्षांनी पदाधिकाऱ्यांची फेरनिवडणी करणे योग्य ठरते.
7. शिस्त आणि शिस्तभंग
- सर्व सदस्यांनी गटाच्या नियमांचे पालन करणे आवश्यक आहे.
- शिस्तभंग करणाऱ्या सदस्यावर गट निर्णय घेऊ शकतो.
- वाद निर्माण झाल्यास सभेत चर्चा करून तो सोडवावा.
बचत गटाचे फायदे
- महिलांच्या हातात आर्थिक निर्णय घेण्याची ताकद येते.
- लहान-मोठ्या गरजा भागवण्यासाठी कर्ज सहज मिळते.
- ग्रामीण भागातील बचतीची सवय वाढते.
- सामूहिक निर्णय घेण्याची क्षमता वाढते.
बचत गटाचे नियम – सविस्तर माहिती
1. बचत गटाची स्थापना कशी करावी?
बचत गटाची (Self Help Group – SHG) सुरुवात करण्यासाठी सर्वप्रथम इच्छुक व्यक्तींनी एकत्र येणे आवश्यक आहे. साधारणपणे १० ते २० सदस्य मिळून एक बचत गट तयार करतात. गटामध्ये महिलांचा सहभाग जास्त असतो कारण महिला बचत आणि आर्थिक नियोजन यामध्ये अधिक शिस्तबद्ध पद्धतीने काम करतात.
गट स्थापनेच्या सुरुवातीला पुढील गोष्टी ठरवून घेतल्या जातात –
- गटाचे नाव
- सभेचे ठिकाण
- सभेची वेळ आणि तारीख (महिन्यातून किमान २ वेळा सभा घ्यावी)
- प्रत्येक सदस्याने दर महिन्याला किंवा आठवड्याला किती बचत जमा करायची ते ठरवणे
- गटाचा अध्यक्ष, सचिव आणि खजिनदार निवडणे
गट तयार झाल्यावर त्याची नोंदणी करणेही आवश्यक आहे. महाराष्ट्रात महिला आर्थिक विकास महामंडळ (MAVIM) किंवा राष्ट्रीय ग्रामीण उपजीविका अभियान (NRLM) यांच्या अंतर्गत बचत गटांची नोंदणी करता येते. नोंदणी झाल्यावर गटाला बँक खाते उघडून दिले जाते आणि गट अधिकृतरीत्या कार्य सुरू करतो.
2. बचत गटासाठी आवश्यक कागदपत्रे
बचत गटाची स्थापना करताना काही मूलभूत कागदपत्रांची गरज भासते. ही कागदपत्रे सरकार, बँक किंवा सहकारी संस्थेकडे नोंदणी करताना आवश्यक असतात.
- गट स्थापनेचा अर्ज फॉर्म – ज्यामध्ये गटाचे नाव, सदस्यांची माहिती, गटाची उद्दिष्टे नमूद केलेली असतात.
- सर्व सदस्यांची ओळखपत्रे – आधारकार्ड, मतदार ओळखपत्र, पॅनकार्ड किंवा इतर वैध ओळखपत्र.
- पत्त्याचा पुरावा – गटाचे कार्यक्षेत्र दाखवणारा पत्ता पुरावा, जसे की ग्रामपंचायत प्रमाणपत्र किंवा रहिवासी दाखला.
- सदस्यांची यादी व स्वाक्षऱ्या – सर्व सदस्यांची नावे, त्यांचे मोबाईल क्रमांक आणि स्वाक्षऱ्या असलेली यादी.
- गट ठराव (Resolution copy) – गटातील सर्व सदस्यांच्या संमतीने तयार केलेला ठराव, ज्यामध्ये अध्यक्ष, सचिव आणि खजिनदार यांची नेमणूक नमूद असते.
- फोटो – काही वेळा सदस्यांचे पासपोर्ट साईज फोटो देखील मागितले जातात.
ही कागदपत्रे एकत्र केल्यावर गटाची अधिकृत नोंदणी होते आणि गटाला सरकारी योजनांचा व बँकिंग सुविधांचा लाभ घेता येतो.
3. बचत गट चालवण्यासाठी लागणारी वह्या आणि नोंदी
बचत गट चालवताना पारदर्शकता आणि शिस्त राखण्यासाठी विविध नोंदवह्या ठेवणे गरजेचे आहे.
- बचत वही (Savings Register): प्रत्येक सदस्याने किती पैसे जमा केले याची नोंद या वहीत केली जाते.
- कर्ज वही (Loan Register): गटाकडून दिलेल्या कर्जाची रक्कम, व्याज, हप्ते आणि परतफेडीची तारीख यात लिहिली जाते.
- हजेरी वही (Attendance Register): सभेला कोण उपस्थित होते आणि कोण गैरहजर होते याची नोंद.
- हिशोब वही (Cash Book): गटाच्या खात्यात आलेला आणि गेलेला प्रत्येक पैसा नोंदवला जातो.
- बँक पासबुक: गटाचे खाते बँकेत उघडल्यावर सर्व व्यवहार बँक पासबुकमध्ये दिसतात.
या सर्व वह्या व्यवस्थित ठेवल्याने सदस्यांमध्ये विश्वास टिकतो आणि गटावर बाहेरील संस्थांचा विश्वासही वाढतो.
4. बचत गटाचे व्याजदर व दंड नियम
बचत गटाची मोठी गरज म्हणजे सदस्यांना कमी व्याजदराने कर्ज देणे. परंतु त्यासाठी स्पष्ट नियम असणे आवश्यक आहे.
- व्याजदर ठरवणे: गट आपल्या सभेत सदस्यांच्या संमतीने व्याजदर ठरवतो. साधारणपणे २% ते ३% प्रति महिना असा व्याजदर ठेवला जातो.
- परतफेडीची वेळ: सदस्याने घेतलेले कर्ज ठरलेल्या कालावधीत परत करणे बंधनकारक असते.
- उशिर झाल्यास दंड: जर कोणी वेळेवर परतफेड केली नाही तर त्याच्यावर दंड लावला जातो. हा दंड सभेत ठरवलेल्या नियमांनुसार असतो.
- कर्ज मर्यादा: एखाद्या सदस्याने घेतलेल्या कर्जाची मर्यादा त्याच्या बचतीवर आधारित असते. म्हणजेच ज्याने जास्त बचत केली आहे त्याला जास्त कर्ज मिळू शकते.
हे सर्व नियम ठरवून लिहून ठेवले की गटातील व्यवहारात वाद निर्माण होत नाहीत आणि आर्थिक शिस्त टिकून राहते.
5. सरकारी मदत व योजना
बचत गटाला शासकीय स्तरावर अनेक योजना आणि सहाय्य मिळते. विशेषत: महिला बचत गटांसाठी केंद्र आणि राज्य सरकार वेगवेगळे उपक्रम राबवतात.
- प्रशिक्षण आणि मार्गदर्शन: गटातील सदस्यांना व्यवसाय, उद्योजकता आणि बँकिंग याबाबत प्रशिक्षण दिले जाते.
- अनुदान व कर्जसहाय्य: गटाला बँकमार्फत कमी व्याजदराने कर्ज मिळते तसेच काही वेळा अनुदान स्वरूपात मदत मिळते.
- महिला आर्थिक विकास महामंडळ (MAVIM): महाराष्ट्रात MAVIM च्या माध्यमातून महिला बचत गटांना प्रोत्साहन देण्यात येते.
- राष्ट्रीय ग्रामीण उपजीविका अभियान (NRLM): या अभियानाखाली ग्रामीण भागातील गटांना विविध शासकीय योजना जोडल्या जातात.
सरकारी मदतीमुळे गटाला फक्त बचतीपुरते मर्यादित न राहता व्यवसाय आणि उपजीविकेच्या संधी उपलब्ध होतात.
6. शिस्तभंग व वाद निवारण नियम
कोणत्याही गटात शिस्त राखणे खूप महत्त्वाचे असते. म्हणून गटात काही नियम ठरवलेले असतात.
- गैरहजेरीचा दंड: ठरलेल्या सभेला सतत गैरहजर राहिल्यास दंड आकारला जातो.
- नियमभंगावर कारवाई: जर कोणी ठरवलेल्या नियमांचे पालन करत नसेल तर त्याला चेतावणी दिली जाते, आणि आवश्यक असल्यास सदस्यत्व रद्द केले जाते.
- वाद निवारण: गटामध्ये उद्भवणारे वाद सभेत चर्चेने सोडवले जातात. गरज पडल्यास स्थानिक ग्रामपंचायत किंवा गटाचा समन्वयक यांच्याकडे निर्णयासाठी नेले जाते.
यामुळे गटामध्ये शिस्त आणि परस्पर विश्वास टिकून राहतो.
7. गटाची उद्दिष्टे आणि सामाजिक जबाबदाऱ्या
बचत गट केवळ आर्थिक मदतपुरता नसून सामाजिक दृष्टीकोनातूनही कार्य करतो.
- महिलांना स्वावलंबी करणे: महिलांना बचतीची सवय लावून त्यांना आर्थिकदृष्ट्या सक्षम बनवणे.
- लघुउद्योग सुरू करणे: गटातून जमा झालेल्या पैशातून छोट्या उद्योगांना चालना देणे.
- शिक्षण आणि आरोग्य यामध्ये मदत: गट सदस्यांच्या मुलांच्या शिक्षणासाठी किंवा आरोग्याच्या गरजेसाठी कर्ज उपलब्ध करून देणे.
- सामाजिक उपक्रम: गावात स्वच्छता मोहीम, वृक्षारोपण, आरोग्य शिबिरे इ. उपक्रमांमध्ये सहभाग.
यामुळे गट केवळ पैशाचा साठा न राहता समाजाच्या प्रगतीत योगदान देतो.
8. यशस्वी बचत गटांची उदाहरणे
महाराष्ट्रात अनेक गावे अशा बचत गटांमुळे आर्थिकदृष्ट्या सक्षम झाली आहेत.
- विदर्भातील महिला बचत गट: अनेक गटांनी शेतीमाल प्रक्रिया उद्योग सुरू करून गावाला आर्थिक बळ दिले.
- पश्चिम महाराष्ट्रातील गट: साखर कारखान्यांशी जोडून दुग्धव्यवसायात मोठे यश मिळवले.
- कोंकणातील बचत गट: मत्स्यव्यवसाय व फळ प्रक्रिया उद्योग यामुळे सदस्यांचे उत्पन्न दुप्पट झाले.
ही उदाहरणे वाचून इतर गटांनाही प्रेरणा मिळते आणि नवीन गटांना प्रोत्साहन मिळते.
9. बचत गटांचे फायदे
बचत गटाचे अनेक फायदे आहेत जे थेट सदस्यांच्या जीवनमानात बदल घडवून आणतात.
- प्रत्येकाला थोड्या थोड्या रकमेची बचत करण्याची सवय लागते.
- गरज पडल्यास तत्काळ कमी व्याजावर कर्ज मिळते.
- बँका आणि शासकीय योजनांशी जोडले जाण्याची संधी मिळते.
- महिलांना निर्णय प्रक्रियेत सहभागी होण्याची ताकद मिळते.
- गटातील एकतेमुळे गावात सामाजिक बदल घडतो.
10. वारंवार विचारले जाणारे प्रश्न (FAQs)
प्रश्न 1: बचत गट सुरू करण्यासाठी किती सदस्य आवश्यक असतात?
👉 किमान १० आणि कमाल २० सदस्य असणे आवश्यक आहे.
प्रश्न 2: बचत गटात फक्त महिला असणे बंधनकारक आहे का?
👉 नाही, पण बहुतांश गट महिला बचत गट म्हणून कार्यरत असतात कारण महिलांचा सहभाग अधिक प्रभावी ठरतो.
प्रश्न 3: बचत गटाला कर्ज कसे मिळते?
👉 गटाची नोंदणी झाल्यावर बँक खात्यामार्फत गटाला कर्ज उपलब्ध करून दिले जाते.
प्रश्न 4: बचत गटाची सभा किती वेळा घेतली जाते?
👉 साधारणपणे महिन्यातून २ वेळा सभा घेणे योग्य मानले जाते.
प्रश्न 5: गट नोंदणीसाठी किती खर्च येतो?
👉 नोंदणीसाठी नाममात्र शुल्क आकारले जाते, परंतु बहुतेक वेळा सरकारी संस्थांकडून मोफत मदत मिळते.
निष्कर्ष
बचत गट म्हणजे केवळ पैसे साठवण्याचे साधन नाही तर ग्रामीण आणि शहरी भागातील आर्थिक, सामाजिक आणि शैक्षणिक प्रगतीचे केंद्र आहे. योग्य नियम आणि शिस्त पाळल्यास गट केवळ सदस्यांचे जीवनमान सुधारत नाही, तर संपूर्ण गावाला आत्मनिर्भर बनवतो.